Ραβέλ και Μπολερό συνδυάζονται
σχεδόν αυτόματα στον νου του "μέσου" μουσικόφιλου, Ραβέλ και χιώτικα
δημοτικά όμως όχι...
Του Δημήτρη Τσιρώνη
Του Δημήτρη Τσιρώνη
Μερικές φορές, ο μόνος τρόπος να ασχοληθείς με κάτι "παραδοσιακό" είναι αν σου φανερωθεί μέσα από ένα άλλο πρίσμα. Πέντε δημοτικά τραγούδια με καταγωγή από τη Χίο ίσως δεν είναι οι πρώτες σου μουσικές επιλογές παρά μόνο όταν ακούσεις ότι ηχητικά έντυσε τους λαϊκούς στίχους πριν από 116 χρόνια ο ιμπρεσιονιστής συνθέτης, πιανίστας και μαέστρος Joseph Maurice Ravel (1875-1937).
Έναυσμα για να ασχοληθεί με ελληνικής προέλευσης και έμπνευσης μουσική στον Ravel έδωσε ο φίλος του Michel-Dimitri Calvocoressi (1877-1944). Αυτός ο πολύγλωσσος μουσικός κριτικός είχε ελληνικές και γαλλικές ρίζες. Έκανε μεταφράσεις και δημοσιεύσεις σε περιοδικά της Αμερικής, Αγγλίας, Γερμανίας και Ρωσίας. Ήταν ακόμα εισηγητής θεμάτων σύγχρονης μουσικής σε σχολές στις αρχές του 20ου αιώνα στη Γαλλία προτού μετακομίσει μόνιμα στην Αγγλία όπου έζησε μέχρι το θάνατό του.
Γνωρίστηκαν με τον Ravel κατά τη διάρκεια των σπουδών τους στο Paris Conservatoire όπου απέκτησαν κι οι δυο τους ενδιαφέρον για διεθνείς κι εξωτικές μουσικές φόρμουλες. Μαζί ίδρυσαν την ομάδα των Γάλλων καλλιτεχνών Les Apaches, όπου μέλη της αποτελούσαν οι Igor Stravinsky, Claude Debussy, Florent Schmitt και άλλοι, καθώς και το φανταστικό πρόσωπο με το όνομα Gomez de Riquet. Η κοινωνία αυτή συμπεριλάμβανε μουσικούς, συνθέτες, συγγραφείς, ποιητές, ζωγράφους και εκδότες. O Ravel αφιέρωσε τα μέρη της σύνθεσης του στο πιάνο Miroirs στην ομάδα και παρά την έννοια της επανάστασης και του χουλιγκανισμού που θέλανε να δώσουν στην ύπαρξή της, τίποτα δεν έγινε περισσότερο γνωστό για το συλλογικό τους έργο προς το ευρύ κοινό. Μέσα όμως από την ανταλλαγή ιδεών και την ελευθερία λόγων και απόψεων, οι δυο τους σχημάτισαν μια αντίληψη ότι τα τοπικά παραδοσιακά τραγούδια μακρινών περιοχών μπορούν να αποτελέσουν μια σημαντική πηγή έμπνευσης για το έργο τους και μπορούσαν να βρουν αντίκτυπο στο κοινό.
Δεν ήταν η πρώτη φορά που ο Ravel αναζήτησε έμπνευση σε μουσικές παραδόσεις της Μεσογείου. Στα τέλη του 19ου αιώνα προσπάθησε να κάνει το ίδιο με παραδοσιακά τραγούδια της Κορσικής. Το 1905 όμως ο Calvocoressi ανακάλυψε μερικά λαϊκά τραγούδια με καταγωγή το νησί της Χίου. Η αφορμή ήρθε όταν του ανατέθηκε από τη σχολή που δίδασκε να ερευνήσει έξι τραγούδια για μια ομιλία - διδασκαλία με τίτλο "The songs of oppressed peoples — Greeks and Armenians". Την εργασία ανέθεσε ο Pierre Aubry (1874-1910), ένας γάλλος μουσικολόγος (νονός του ορισμού αυτού) που ειδικευόταν στη μουσική παλαιολογία και ιδιαίτερα στη μουσική του 13ου αιώνα.
Η έρευνα του Calvocoressi ολοκληρώθηκε με χρήση μόνο παραδοσιακών τραγουδιών της Χίου. Ο ίδιος δίδαξε φωνητικά τα κομμάτια στην Louise Thomasset και αυτή ζήτησε να προστεθεί συνοδεία πιάνου. Αρχικά τα κομμάτια παρουσιάστηκαν στους μαθητές του Calvocoressi κι έπειτα ζητήθηκε από τον Ravel να ολοκληρώσει το έργο με τη συνοδεία μελωδιών εμπνευσμένων από τις παραδοσιακές φόρμες των στίχων. Επηρεασμένος από την ένταση του πίνακα του Delacroix "Η Σφαγή της Χίου" του 1824 ("Scène des massacres de Scio"), ο μουσικοσυνθέτης ενθουσιάστηκε με το υλικό. Χρειάστηκε μόλις 36 ώρες για να ολοκληρώσει τις συνθέσεις, χωρίς όμως να μείνει απόλυτα ικανοποιημένος με όλες. Μετά την πρεμιέρα της διάλεξης, δόθηκαν άλλα τρία κομμάτια στον Ravel ο οποίος ξεκίνησε να δουλεύει πάνω σε αυτά, αλλά σύντομα έχασε το ενδιαφέρον του και δεν τα έφθασε σε τελικό στάδιο. Ο κύκλος των πέντε τραγουδιών με τίτλο "Cinq mélodies populaires grecques" ερμηνεύτηκε στα ελληνικά στο Παρίσι (από την αρμενικής καταγωγής Marguerite Babaian) και τυπώθηκε σε παρτιτούρα στη γαλλική γλώσσα το 1906. Από τα οχτώ συνολικά δημοτικά άσματα που εναρμόνισε στο μουσικό του ύφος ο Ravel, πέντε χρησιμοποιήθηκαν για την αρχική διάλεξη και άλλα τρία προστέθηκαν μετά, αντικαθιστώντας αντίστοιχο αριθμό από τα αρχικά που χάθηκαν στο συρτάρι του χρονοντούλαπου.
Το σύνολο αυτών των πέντε παρέμεινε στις επιλογές των εκτελεστών για πολλά χρόνια. Λόγω της εμπορικότητας του συνθέτη, της ιδιαίτερης και σχεδόν ανατολίτικης μελωδίας αλλά και της μικρής χρονικής διάρκειας, έβρισκε εύκολα θέση στο ρεπερτόριο. Τα ελληνικά παραδοσιακά και λαϊκά τραγουδήματα που χρησιμοποιήθηκαν και έχτισε μελωδικά στο πιάνο ο Ravel δεν ξεπερνούσαν τα δέκα λεπτά συνολικά και παρέμειναν πολύ δημοφιλή σε ζωντανές ερμηνείες εκείνη την εποχή αλλά και στο πέρασμα του αιώνα μέχρι σήμερα.
Η ιστορία καταγράφει ότι ο Huber Pernot (1870-1946), γάλλος γλωσσολόγος και ειδικός στις Νεοελληνικές σπουδές, επισκέφτηκε το νησί της Χίου το διάστημα 1898-1899 όταν ακόμα ήταν υπό τουρκική κατοχή (1566-1912) και ηχογράφησε σε κυλίνδρους (wax cylinders) τοπικά άσματα. Ουσιαστικά έκανε ένα πρώιμο field-recording session! Οι συγκεκριμένες ηχογραφήσεις έμειναν κλεισμένες στα αρχεία του πανεπιστημίου της Σορβόννης μέχρι λίγο μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και σήμερα θεωρούνται χαμένες. Έργα του Pernot κυκλοφορούν στην χώρα μας τόσο με φωτογραφικό υλικό από το σύνολο των επισκέψεων του τα έτη 1898-1913, όσο και σαν ξεχωριστή έκδοση με κείμενα τραγουδιών και στοιχεία των χωριών όπου έγιναν οι ηχογραφήσεις με τον τίτλο "Δημοτικές Μελωδίες από τη Χίο". Από αυτό το υλικό ο Paul le Flem (1881-1984) γάλλος συνθέτης και μουσικός κριτικός, μετέγραψε τα λαϊκά τραγούδια για την πρώτη έκδοσή τους, η οποία ενέπνευσε την περαιτέρω έρευνα του Calvocoressi και τελικά την συνεργασία με τον Ravel.
Αναλυτικά οι πληροφορίες των τραγουδιών καταγράφονται μέσα στο πέρασμα 120 ετών ως εξής:
Maurice Ravel : "Five Greek Songs" ("Cinq Mélodies Populaires Grecques")
1. Le Réveil de la Mariée | Ξύπνησε Πετροπέρδικα
Ονομάστηκε "Η Αφύπνιση (το ξύπνημα) της Νύφης" και είναι τραγούδι του γάμου με προέλευση από τα χωριά Αυγώνυμα και Ανάβατος στην περιοχή της Νέας Μονής της Χίου. Ο ρυθμός του κομματιού είναι 4/4 και αρχικά είχε ονομαστεί "Chanson de la Mariée" (Το τραγούδι της νύφης). Ουσιαστικά δεν είναι μια ερμηνεία της νύφης, αλλά του γαμπρού που θέλει να την ξυπνήσει.
Στίχοι:
Ξύπνησε, ξύπνησε πετροπέρδικα,
τίναξε τα φτερά σου,
τρεις ελιές και μια βαμένη,
την καρδιά μου ’χεις καμένη.
Χρυσή κορδέλα σούφερα,
να πλέξεις τα μαλλιά σου.
Βρ' έλα να γινούμεν ταίρια,
κ' οι γονιοί μας συμπεθέρια.
2. Là-bas vers l'église | Κάτω στον Αη Σίδερο (Ισίδωρο)
Ονομάστηκε "Εκεί στην Εκκλησιά" και είναι μια ακόμα παραλλαγή του ακριτικού άσματος της πάλης του Διγενή με τον Χάρο. Κατάγεται από τις Οινούσες της Χίου, όπου καθ’ όλη την περίοδο της Αποκριάς τραγουδούν και χορεύουν στα σπίτια τον "Άγιο Σίδερο". Ο ρυθμός είναι φρυγικός και η αρχική του ονομασία ήταν "Σμιχτός" με καταγωγή το χωριό Μάρμαρο. Ήταν ο μόνος χορός που επιτρεπόταν να μην κρατάνε μαντίλια οι χορευτές, οπότε άντρες και γυναίκες κρατιόντουσαν από τα χέρια την περίοδο του καρναβαλιού.
Στίχοι:
Κάτω στον Άγιο Σίδερο,
στον Άγιο, Παναγιά μου,
στον Άγιο Κωνσταντίνο,
μαζεύγουνται, σωριάζονται,
του κόσμου γοι αντριωμένοι.
3. Quel galant m'est comparable | Ποιος ασίκης σαν κ' εμένα
Παραφράστηκε ως "Τι γενναίος (ευγενικός) είναι αυτός σε σύγκριση με μένα", χωρίς να χρησιμοποιηθεί αυτούσια η λέξη "Ασίκης" που είναι τούρκικη (αραβική: ασίκλ= εραστής) και η αρχική της σημασία δεν είναι απλά νέος κι ωραίος (λεβέντης), αλλά εραστής ή αγαπητικός (ασίκ). Ηχητικά το παραδοσιακό αυτό τραγούδι της Χίου στο πέρασμα των αιώνων έγινε χασάπικο, καλαματιανός, συρτός χορός και ρεμπέτικο.
Στίχοι:
Ποιος ασίκης σαν κ' εμένα,
στο μπαζάρι περπατεί
καπετάν Βασιλιχή;
Με κουμπούρια δυο στη μέση
και με δίκανο σπαθί.
Για σ' αγάπη μου χρυσή.
4. Chanson des cueilleuses de lentisques | Ω ν' άντζελος είσαι, μάτια μου
Ο παραδοσιακός αυτός συρτός χορός της Χίου με καταγωγή το χωριό Πυργί, μεταφράστηκε ως "Το τραγούδι των μαστιχοσυλλεκτών" αντί για "Άγγελος είσαι μάτια μου", δίνοντας έτσι μια περιγραφή της καταγωγής του από το μοναδικό μαστιχόδεντρο της Χίου. Ο ρυθμός είναι λυδικός ενώ στο λαϊκό τραγούδι αργότερα προστέθηκε μια ακόμα στροφή που συνδέθηκε με την Παναγία (Μαρία) και την τυφλή πίστη και στα δυο πρόσωπα!
Στίχοι:
Ω ν' άντζελος είσαι, μάτια μου,
ω, τσ' αντζελικά χορεύεις.
Ε τσ' αντζελικά πατείς τη γη,
η κι όλες τας νιες μαραίνεις.
5. Tout gai | Γιαρούμπι , (έχεις γάμπα)
Ονομάστηκε "Πολύ Χαρούμενος" και είναι το γνωστότερο τραγούδι από τα πέντε. Με προέλευση από τη χερσόνησο της Ερυθραίας στη Μικρά Ασία, το κομμάτι πέρασε στο νησί της Χίου κι έπειτα υπήρξαν διάφορες παραλλαγές με παρόμοιο ερωτικό περιεχόμενο και με εναλλαγές χορού από συρτό σε μπάλο.
Στίχοι:
Γιαρούμπι , έχεις γάμπα,
τικ ε τικ ε σπάστα,
τα ποτήρια σπάστα, βάι να μα.
(Η ιδέα για την περαιτέρω έρευνα ξεκίνησε από τα "Πέντε Τραγούδια" του Ιωάννη Μωρεά).
28/04/2020